We leren door te kijken. In de bestendige zoektocht naar goede oplossingen voor buurtontwikkeling is het belangrijk om ons te laten inspireren door historische en hedendaagse buurten en stadsontwikkelingsprojecten die bewezen hebben dat ze goed functioneren.
Amsterdam staat al eeuwenlang bekend om zijn iconische grachtengordel, historische herenhuizen en gezellige plekken, maar wie zich buiten de platgetreden paden begeeft, treft nog heel wat andere aantrekkelijke buurten aan. Een mooi voorbeeld hiervan is de buurt ‘Oost’, een perifeer stadsdeel dat sinds enkele jaren sterk in opmars is. Dit laatste is in belangrijke mate te danken aan de ontwikkeling van Oostpoort, een voormalige industriële enclave die op smaakvolle wijze is opgewaardeerd tot hippe hotspot. Een ruime diversiteit aan woon-, werk-, winkel-, cultuur- en sportfaciliteiten, een stadsloket, leuke pleintjes, smalle straatjes en gezellige terrasjes aan de waterkant: alles is aanwezig in deze minimetropool, waar architectuur en publieke ruimte één fraai geheel vormen.
Buurtontwikkeling met respect voor uniek industrieel erfgoed, ook in Amsterdam hebben ze er kaas van gegeten. Oostpoort verrees op de site van de befaamde Oostergasfabriek, die vanaf 1887 instond voor de productie van steenkoolgas. Samen met haar tegenhanger aan de westzijde van de stad – de Westergasfabriek – voorzag ze Amsterdam ettelijke jaren van energie, die hoofdzakelijk gebruikt werd voor de verlichting van straten en gebouwen. Deze praktijk was echter geen lang leven beschoren, want in 1923 sloot de fabriek de deuren wegens overcapaciteit. De industriële bouwvolumes werden gesloopt of kregen andere bestemmingen, maar van een overkoepelende visie was lang geen sprake. Tot het stadsbestuur aan het eind van de twintigste eeuw voor het eerst gewag maakte van een nieuwe buurtontwikkeling en de gerenommeerde architect-stedenbouwkundige Sjoerd Soeters zich engageerde. Na de uitwerking van een slim stedenbouwkundig plan ging de realisatie van Oostpoort in september 2007 definitief van start.
Met onder meer 235 koopwoningen, 115 sociale huurwoningen, 40 winkels, vijf horecagelegenheden, een zwembadcomplex en een ondergrondse parkeergarage met 875 plaatsen oogde het bouwprogramma behoorlijk ambitieus. Los daarvan was het ook in planologisch opzicht een hele opgave om deze ‘stedelijke rafelrand’ om te toveren tot het nieuwe hart van Amsterdam-Oost. Allereerst was het zaak om de 9 hectare grote site, die geprangd zit tussen een bestaande winkelstraat (de Linnaeusstraat), de Ringvaart en een spoorbundel richting het Centraal Station, beter te ontsluiten voor het brede publiek. De voornaamste eyecatchers werden ingeplant op prominente plekken en strategische zichtlijnen brachten een visuele connectie met de Linnaeusstraat tot stand. Waar de Ringvaart een knik maakt, bevindt zich bijvoorbeeld een fraai centrumplein met enkele opvallende gebouwen, zoals het stadsloket (een lokaal administratief centrum).
In het compacte autovrije binnengebied zijn de principes van ‘serial vision’ en ‘provisional closure’ toegepast om inwoners en bezoekers te verrassen met een gevarieerde stedelijke beleving. De charmante winkelsteegjes zijn slechts 8 meter breed, waardoor het gebied ondanks zijn omvang doet denken aan een kleinschalige middeleeuwse stad. Ze monden uit in intieme pleintjes, zodat er iedere 50 meter sprake is van een ander straatbeeld. Vanaf de parkeergarage onder het grote gemengde complex langs de Polderweg is een volledige winkelwandelroute uitgetekend, zodat iedereen de buurt naar hartenlust kan verkennen en geen identieke heen- en terugweg voorgeschoteld krijgt. Van supermarkten tot fashion-, lifestyle- en beautyboetieks: voor iedere behoefte is er aanbod. De wooneenheden en kantoorunits zijn ondergebracht op de verdiepingsniveaus van de winkelpanden, terwijl de horecavoorzieningen zich hoofdzakelijk langs de Ringvaart situeren.
Hoewel Oostpoort vooral uit nieuwbouw bestaat, is de karakteristieke uitstraling van de voormalige fabriekssite nog steeds tastbaar. Subtiele verwijzingen naar het verleden geven de buurt een bijzondere gelaagdheid. De contouren en de rijke Hollandse neorenaissancestijl van de industriële relicten zijn waar mogelijk bewaard – denk aan het zwembadcomplex met majestueus stalen loodsdak – en elders op eigentijdse wijze geherinterpreteerd. Dit uit zich onder meer in het rijkelijke gebruik van sierpatronen in baksteen, keramische betegeling, hoge ramen en buitenschrijnwerk met industriële allure, ingebed in een moderne architecturale beeldtaal met veel visuele variatie. Vier verschillende ontwerpbureaus zorgden via een optimaal evenwicht tussen industriële robuustheid en verfijnde stadsarchitectuur voor de beoogde intieme grandeur. Dankzij warme bestratingsmaterialen, groenaccenten en sporadisch zitmeubilair sluit de publieke ruimte naadloos aan bij de fraaie bebouwing.
Met zijn doordachte stedenbouwkundige plan, veelzijdige voorzieningen en sterke architectonische identiteit is deze nieuwe buurt de voorbije jaren effectief uitgegroeid tot de spil van Amsterdam-Oost. Bovendien is Oostpoort niet enkel aantrekkelijk voor locals, maar ook voor bezoekers uit andere delen van de stad. Net als vroeger voorziet dit gebied Amsterdam dus van energie – niet langer in letterlijke, maar des te meer in figuurlijke zin. De cirkel is rond.
